Wat doet de Belgische broeder Alain in het land van Piotr Szut?

Panorama van Tallinn, hoofdstad van Estland

Piotr Szut? Ja, dat strippersonage van Hergé uit 'Coke en stock' en 'Vlucht 714 naar Sydney' komt inderdaad uit het land waar ik sinds september verblijf: Estland. Misschien kennen jullie dit land enkel door zijn verschijning in de avonturen van Kuifje, of misschien hebben noch Piotr noch zijn geboorteland ooit jullie aandacht getrokken. Ter inleiding bied ik graag enkele sleutels aan om dit land beter te begrijpen.

Duitse Orde

Aan de noordoostelijke grens van de Europese Unie ligt het kleine land genaamd Estland, ook wel Maarjamaa genoemd, het Land van Maria, zoals paus Innocentius III het in 1207 noemde. Een land met een bewogen geschiedenis, ingeklemd tussen verschillende machten. Deense, Duitse, Zweedse, Poolse (in het zuiden van het land) en Russische bezettingen volgden elkaar op. Ooit een overgangsgebied tussen westerse en Russische culturen. Vandaag ligt het aan de oostelijke grens van de Europese Unie, met een gesloten grens met Rusland.

Het waren de ridders van de Duitse Orde die probeerden het laatste stukje van Europa te kerstenen. De dominicanen volgden hen op de voet en vestigden zich in Reval, het huidige Tallinn, in 1229. Hun aanwezigheid heeft de geschiedenis van het land getekend. Ze brachten intellectueel leven mee: de eerste woorden in het Ests werden geschreven door een dominicaan. Ze ondersteunden de handelaren die een Hanze-handelspost oprichtten en droegen bij tot de groei van de stad.

Tot op de dag van vandaag is het middeleeuwse klooster een oriëntatiepunt in het stadscentrum. Tijdens de Reformatie, precies 500 jaar geleden, werden de predikbroeders uit hun klooster verdreven. In de 19e eeuw, toen de regio door Rusland werd bezet, keerden Poolse dominicanen terug, maar moesten opnieuw vertrekken tijdens de Sovjetbezetting. Ze keerden terug in 1995. Sindsdien is er een kwetsbare aanwezigheid van de Orde der Predikers in het meest geseculariseerde land van Europa.

De laatste jaren valt de dominicaanse missie in de Baltische staten, waaronder Estland, onder de verantwoordelijkheid van de Franse provincie.

Tallinn, het kasteel en de orthodoxe kathedraal.

De geschiedenis van de afgelopen twee eeuwen heeft dramatische sporen nagelaten. De russificatie begon in de 18e eeuw, inclusief de komst van de orthodoxie, die haar kathedraal op het hoogste punt van Tallinn bouwde, tegenover het kasteel, het historische en identitaire symbool van het land en de zetel van het huidige parlement. Tijdens deze bezetting bleef de Duitse cultuur echter levendig op het platteland. Na de val van het tsaristische regime kende Estland, met zijn 1521 eilanden, dertig jaar onafhankelijkheid, die eindigde in een dramatisch Duits-Russisch heen-en-weer.

Volgens de akkoorden van Jalta werd het land vervolgens door de Sovjets bezet, die de russificatie intensiveerden. 30.000 Esten, vooral vrouwen en kinderen, werden naar de Goelag gedeporteerd.

Ongeveer 70.000 slaagden erin naar het westen te vluchten, al tijdens de oorlog. Dat vertegenwoordigt ongeveer 10 proect van de bevolking. De apostolisch administrator van Estland in die tijd, de Duitse jezuïet Eduard Profittlich, wiens zaligverklaringsproces afgerond is, behoorde tot de gedeporteerden die in de Goelag stierven.

Gemarginaliseerd

Tijdens deze Sovjetbezetting vestigden ongeveer 450.000 Russen zich in Estland, wat de cultuur, demografie en sociologie van het land uit evenwicht bracht. Vijfendertig jaar na het herwinnen van zijn onafhankelijkheid betaalt het land nog steeds een zware tol voor deze geschiedenis. De Russischtaligen vertegenwoordigen meer dan 20 procent van de bevolking, maar hebben alleen stemrecht als ze de Estse taal beheersen. Ze worden vaak gemarginaliseerd: minstens 70 procent van de prostituees is Russischtalig, net als bijna 60 procent van de gevangenen, een overweldigende meerderheid van de geregistreerde drugsgebruikers en twee derde van de daklozen in Tallinn.

De Russischtalige gemeenschappen leven in bubbels, wat bij de overheid wantrouwen over spionage en Poetin-propaganda. Om deze spiraal te doorbreken en hun integratie te bevorderen, moeten sinds dit jaar, na jaren van voorbereiding, de Russischtalig scholen geleidelijk in het Ests lesgeven, wat overigens spanningen veroorzaakt.

Tallinn, Veene, rechts de voormalige graanschuur van het Dominicanenklooster, nu een theater.

Met een bezorgde blik kijken de Esten naar wat er in het oosten gebeurt. De pijnlijke herinnering aan de Sovjetbezetting wordt hierdoor aangewakkerd. Voeg daarbij een sombere economische situatie, en jullie zullen begrijpen dat de sociale sfeer verre van uitbundig is.

De huidige complexe geopolitieke situatie weerspiegelt zich ook in het kerkelijke landschap.

Binnen de orthodoxie kijken de kerken die verbonden zijn met Moskou, de overgrote meerderheid, en die met Constantinopel, elkaar met argusogen aan. De Russisch orthodoxe kerk heeft nooit het bestaansrecht van de Estse orthodoxe kerk erkend en spreekt zich niet uit over het bestaansrecht van Estland, wat uiteraard slecht aankomt bij de regering. De politieke autoriteiten vragen daarom aan de Russisch orthodoxe kerk om hun banden met het patriarchaat van Moskou te verbreken en zich aan te sluiten bij de Ests orthodoxe kerk van Constantinopel, maar geen van beide kerken is daartoe geneigd.

De Lutherse kerk, traditioneel de institutionele kerk van het land, wordt getroffen door secularisatie maar blijft sterk aanwezig in het stedelijke landschap en in de mentaliteit van de bevolking. Baptisten en Methodisten hebben levendige gemeenschappen. De Jehova’s getuigen zijn ook sterk aanwezig in het land. Een achtergrond van heidendom of natuurverering is vrij wijdverspreid.

Bisdom

De rooms-katholieke gemeenschap, zowel Latijns als Grieks-katholiek, vertegenwoordigt amper 1 procent van de bevolking. Toch is ze in de afgelopen dertig jaar gegroeid van enkele honderden gelovigen tot zevenduizend. De komst van economische immigranten en katholieke vluchtelingen heeft hiertoe bijgedragen. Deze evolutie rechtvaardigde de oprichting van een nieuw bisdom in Tallinn op 3 november jongstleden.

In 1924, na de onafhankelijkheid van het land, organiseerde de Heilige Stoel het land als een 'apostolische administratie'. Dit was tot voor kort het geval, waardoor Estland het enige Europese land zonder bisdom was. Men kan dus stellen dat de oprichting van het nieuwe bisdom Estland op gelijke voet brengt met de rest van Europa.

Voor de Esten symboliseert dit een erkenning van hun land. In de huidige geopolitieke context is dit een welkome ontwikkeling.

Laulasmaa, Arvo Pärt centrum.

De rooms-katholieke kerk bestaat uit kleine gemeenschappen, voornamelijk geconcentreerd in de hoofdstad. Dit vertaalt zich in vieringen in het Ests, Russisch, Pools en Engels in de kathedraal, de enige parochie in de agglomeratie van Tallinn. De Neocatechumenale Weg en het Opus Dei zijn de belangrijkste krachten binnen de gemeenschap. De Birgittinessen hebben een grote uitstraling vanuit hun prachtige klooster in Pirita. De Maltezer Orde heeft zich vorig jaar in Estland gevestigd. De Grieks-katholieke gelovigen, die hun eigen gebedsplaats hebben, groeien in aantal door de komst van Oekraïense vluchtelingen.

De dominicanen, de enige mannelijke religieuzen in het land, bieden bescheiden hun tradities en spiritualiteit aan aan wie dat wenst. Deze gemeenschappen zijn niet altijd strikt gescheiden, maar ze weerspiegelen een zekere fragmentatie in de sociologie van het land.

Twee Estse katholieke priesters

Er is geen inheemse katholieke geestelijkheid in Estland. De enige twee Estse katholieke priesters werken in Duitsland en Canada. Het oecumenisch engagement van de kerken is van groot belang in een land waar de verspreiding van het christendom een uitdaging blijft. Tijdens de viering van de oprichting van het nieuwe bisdom Tallinn verklaarde de aanwezige lutherse vertegenwoordiger aan de katholieke bisschop dat hij niet alleen de bisschop van de katholieke gelovigen was, maar ook de hunne.

Patriarch Stefanos van de Ests orthodoxe kerk was voor deze gelegenheid ook aanwezig in de kathedraal en bood zeer broederlijk een prachtige icoon aan. De lutherse en katholieke bisschoppen zegenden samen de kerststallen die op verschillende pleinen in Tallinn waren opgesteld. Dit toont de goede verstandhouding tussen deze kerken aan.

In deze context is de keuze van Tallinn als gaststad voor de jaarlijkse oecumenische bijeenkomst van Europese jongeren, georganiseerd door de Taizé-gemeenschap, een moedige beslissing. Een belangrijke uitdaging voor de organisatoren is om voldoende gastgezinnen te vinden. De Estse traditie omvat namelijk niet echt het thuis ontvangen van vreemden. In de gemeenschappen van de Russisch orthodoxe kerk verspreiden verantwoordelijken (of andere instanties?) pamfletten die hun gelovigen waarschuwen voor deze westerse invloeden, met de boodschap dat oecumene een werk van Satan is. Maar laten we hopen dat het bezoek van deze ongeveer 4000 jongeren ook een getuigenis van geloof kan zijn voor de stad.

Sint Catharina van Siena klooster, Tallinn.

In Estland is alles bescheiden van omvang.Een bezoeker die op zoek is naar superlatieven, zal waarschijnlijk teleurgesteld worden. De schatten liggen in de kleine dingen. Twee zaken liggen de Esten bijzonder na aan het hart: Isamaa en Emakeel, hun vaderland en hun moedertaal. De Estse taal vormt hun identiteit, en ze dragen er met jaloers zorg voor. De taal behoort tot de Oeralische taalfamilie, dat wil zeggen dat ze verschilt van de Indo-Europese talen, en ze heeft wonderbaarlijk opeenvolgende invasies en deportaties overleefd. Haar complexiteit heeft wellicht bijgedragen tot haar behoud. Om te overleven moet ze blijven strijden tegen eenvoudigere en meer imperialistische talen zoals Engels of Russisch. Wie niet het geluk heeft met de taal op te groeien, moet een aanzienlijke inspanning leveren om haar te leren.

Zingen

De veertien naamvallen, die het gebruik van voorzetsels en achterzetsels niet uitsluiten (en die soms ook verbogen worden), de lengte van de woorden en hun volgorde, de ingewikkelde grammaticale regels gevolgd door pagina’s vol uitzonderingen, dompelen de westerse leerling in een totaal andere wereld onder. Maar elke vooruitgang is een kleine overwinning. Ik kan me nauwelijks het geduld voorstellen die de leraren en Eststaligen nodig hebben om de vernietiging van hun taal door buitenlanders te verdragen. De inspanning wordt echter gewaardeerd en biedt tegelijkertijd toegangssleutels tot de Estse cultuur.

De Esten houden ervan om samen te zingen.Hun ‘Zingende Revolutie’ (1986-1991), die de onafhankelijkheid van het land herstelde, is legendarisch. Het repertoire van volksliederen is enorm en blijft groeien dankzij jonge componisten die het voortdurend verrijken. Muziek speelt een echt belangrijke rol in de cultuur. Theater is ook zeer geliefd bij de Esten. Zoals ik afgelopen zomer heb ervaren, rechtvaardigt het bijwonen van een theatervoorstelling aan de andere kant van het land een dag afwezigheid van het werk. Het theater- en muziekaanbod in een stad als Tallinn is indrukwekkend. Bovendien hebben alle dorpen in het land hun eigen cultureel centrum, theater of concertzaal. In de zomer ontvangen sommige van de ongeveer 500 landhuizen op het platteland - de voormalige residenties van Duitse herenboeren - theatervoorstellingen die veel stedelingen aantrekken.

Kandelspiel, kapel van het dominicaanse klooster.

'Het gemeenschapsleven met zijn tweeën concentreert zich rond drie pijlers'

Het is in deze te kort en te subjectief geschetste context dat ik eind september 2024 in Tallinn aankwam, na het einde van mijn mandaat als socius van de Magister van de Orde voor Europa.

De broosheid van de dominicaanse aanwezigheid in Estland (1 broeder tot september 2022, niemand tot de aankomst van broeder Jacek in september 2023), de contacten die ik tijdens verschillende bezoeken en de dominicaanse kunstzinnige dagen in 2021 had, de nadrukkelijke vraag van leken om de dominicaanse missie in Estland te versterken, de oprichting van de lekenfraterniteit Fra Angelico in augustus 2024 en de geopolitieke situatie brachten mij ertoe mijn aanwezigheid hier aan te bieden.

Bovendien hebben mijn reizen naar Oekraïne, Wit-Rusland en Sint-Petersburg me gevoelig gemaakt voor wat er in deze regio van Europa gebeurt. Hier ben ik dus, in Tallinn, voorlopig voor een jaar, waarna we samen met de betrokken provinciaals de perspectieven zullen evalueren. Naar mijn bescheiden mening zou het laten verdwijnen van de dominicaanse missie in Estland wegens gebrek aan vrijwilligers getuigen van een tekort aan visie en solidariteit.

Het gemeenschapsleven met zijn tweeën concentreert zich rond drie pijlers: gebed, koken en maaltijden, en apostolische projecten. Ik wil jullie niet vervelen met onze inspanningen om het getijdengebed in het Ests te bidden of met onze menu’s. Zoals ik van de Magister van de Orde, broeder Gerard Timoner, heb geleerd, is het belangrijk om je te richten op de gelovigen en te proberen de belangstelling voor Christus te wekken bij mensen die Hem weinig of geen plaats geven.

Zondagavondmis

Binnen een minderheidskerk in een geseculariseerde context proberen we beschikbaar te zijn. Aan hen die begeleiding in het geloof zoeken, bieden we ons gebed en onze eucharistievieringen aan. De lekenfraterniteit Fra Angelico komt elke vrijdag samen in het klooster. Sinds deze Advent bieden we ad experimentum een zondagavondmis aan, waarin we een speciale plaats willen geven aan kunstenaars. Dit dwingt ons, met hulp van de lekendominicanen, om contact op te nemen met musici en acteurs die zo onze liturgie kunnen ontdekken.

In januari zullen we evalueren of het de moeite waard is om dit experiment voort te zetten. Deze uitgestoken hand naar de artistieke wereld (waar veel Esten gevoelig voor zijn) werd tijdens de Advent voortgezet met een poëzieavond.

De komst van een kleine verzameling boeken, afkomstig van dubbele exemplaren uit de provincies Frankrijk en België, stelt ons ook in staat toegang te bieden tot de theologie van de afgelopen honderd jaar, iets waaraan de Esten tijdens de Sovjetbezetting werden onttrokken. Bovendien, als het minimumaantal studenten wordt bereikt, zal ik in het tweede semester een inleidende cursus over christelijke iconografie geven aan een kunstacademie. Naast het plezier om mijn kennis van kunstgeschiedenis weer op te frissen, hoop ik zo in contact te komen met een ander milieu.

Kapel van het Dominicaanse klooster van Sint Catharina van Siena.

Finland

De dichtstbijzijnde dominicaanse gemeenschap bevindt zich in Helsinki. Samen met twee lekendominicanen van de Tallinnse fraterniteit Fra Angelico ben ik daar onlangs geweest om deel te nemen aan de retraite van de dominicaanse fraterniteiten van Finland. Helsinki is een natuurlijke partner voor Tallinn. Slechts twee uur varen scheiden de twee hoofdsteden. De talen, de geschiedenis én de angst voor de Russische buurman verbinden de twee landen. De katholieke kerk heeft er een vergelijkbare positie ten opzichte van de lutherse kerk. De twee katholieke bisschoppen behoren tot het Opus Dei.

In een sterk geseculariseerde samenleving die bezorgd is over de toekomst vanwege het Russische imperialisme ontbreekt het niet aan uitdagingen. De eerste uitdaging is de evangelisatie in een land dat zich na het herwinnen van zijn onafhankelijkheid heeft gestort op het consumentisme (winkelcentra zijn er in overvloed). De woorden die paus Franciscus op 25 september 2018 tot de Esten richtte tijdens zijn bezoek blijven relevant: "Jullie hebben je vrijheid niet gewonnen om slaven te worden van consumentisme, individualisme of het verlangen naar macht en overheersing."

Om deze uitdaging aan te gaan, zullen verschillende pistes verkend moeten worden. Misschien kunnen de twee dominicaanse jubilea die eraan komen (in 2025 het vijfhonderdjarig jubileum van de verdrijving van de dominicanen uit het land en in 2029 het achthonderdjarig jubileum van hun aankomst) een gelegenheid bieden om de culturele wereld te ontmoeten.

Daarnaast is er het potentieel van de middeleeuwse dominicaanse kerk, die grenst aan het huis dat we momenteel bewonen. De restauratie van dit gebouw, eigendom van de stad, is bijna voltooid en de vraag naar zijn herbestemming rijst. Samen met andere partners overwegen we de stad Tallinn voor te stellen de verantwoordelijkheid voor deze plaats op ons te nemen. Het alternatief zou een commerciële bestemming zijn, gemakkelijk te vinden op deze toeristisch drukbezochte plek, maar de kerk zou daarmee haar locus geni verliezen. Het aanbieden van culturele of zelfs religieuze activiteiten lijkt ons veel geschikter voor deze plek. Dit zou een prachtige plek bieden voor dominicaanse prediking zowel aan de inwoners als aan toeristen.

Een sprankeltje hoop

Er zijn nog veel andere uitdagingen te noemen, maar ik eindig met de staat van het huis dat het klooster herbergt. Oorspronkelijk bestaande uit twee appartementen, biedt het onderdak aan enkele broeders en een kapel. De uitrusting is verouderd, de naleving van normen is twijfelachtig, de indeling van de kamers is onpraktisch (men moet door de kapel lopen om de was te doen, enz.), de verwarming gebeurt met elektrische radiatoren, wat erg duur is, enzovoort. We zijn momenteel in gesprek met architecten om het klooster milieuvriendelijker en gastvrijer te maken voor de volgende generatie dominicanen en hun vrienden. Een sprankeltje hoop voor de toekomst!

Ik hoop dat deze paar alinea's de interesse hebben gewekt om dit land beter te leren kennen, anderhalf keer zo groot als België maar met slechts 1,4 miljoen inwoners. Wat is er beter dan een bezoek ter plaatse om het te ontdekken? Broeder Jacek en ik zouden jullie graag verwelkomen in het land van Piotr Szut, maar ook van Arvo Pärt en Jaan Kross!

Pater Alain Arnould OP
11 december 2024
Dominiiklaste Klooster
Müürivahe 33-11
10140 Tallinn
Estland

a.arnould@dominicains.org

Pirita, Zicht op de ruïnes van het middeleeuwse klooster van de Brigittijnen.

Als u de dominicaanse missie in Estland wilt steunen, kunt u ons opnemen in uw gebeden en/of een donatie overmaken naar:

DOMINIKAANI VENDADE ORDU KLOOSTER TALLINNAS
MÜÜRIVAHE TN 33-11,
10140, HARJUMAA, TALLINN, EESTI
SWEDBANK AS

SWIFT/BIC: HABAEE2X

IBAN: EE77 2200 2210 1673 5627

Alvast bedankt!