Dominicanen, Leuven en de universiteit: een gelukkig drietal

De dominicanen deden al vóór de stichting van de universiteit (1425) aan theologie in Leuven, in hun klooster (opgericht in 1234), dat in 1447 formeel onderdeel werd van de nieuwe hogeschool. In het midden van de zeventiende eeuw kwamen er twee nieuwe predikherenkloosters bij in Leuven, van de Ierse en Engelse broeders, plus een dominicanessenklooster uit de Noordelijke Nederlanden. Dit laatste werd opgedoekt onder het bewind van keizer-koster Jozef II. Kort nadien, in de Franse tijd, moesten ook de broeders (en de universiteit) hun deuren sluiten, maar de zonen en dochters van Dominicus keerden vanaf het midden van de negentiende eeuw weer terug naar de Dijlestad.

Over deze eeuwenlange dominicaanse aanwezigheid in Leuven ging het in de bijdragen van de tien sprekers – een internationaal gezelschap, afkomstig uit België, Groot-Brittannië, Ierland, Italië en de Verenigde Staten.

Dominicanen in 3D

De bijdragen over het ancien régime spitsten zich toe op de vroegmoderne periode. Ramon Kenis en Joris van der Steen (Leuvens Historisch Genootschap) brachten de middeleeuwse en vroegmoderne materiële cultuur van Leuvense dominicanen tot leven met 3D-videoreconstructies van de kloosters op het Hertogeneiland, Terbank en het Iers college. Jarrik Van Der Biest (KU Leuven) presenteerde een ‘boekarcheologische’ studie naar notities die de dominicaan Johannes Loemelensis in de jaren 1560 maakte van bijbelcolleges van Michael Baius. Loemelensis werkte later allicht in het bisdom Doornik, en het vooruitzicht van disputaties met calvinisten – en de taak om katholieken apologetisch weerbaar te maken – deed hem bij Baius op zoek gaan naar een Bijbelse theologie die in het eigen studiehuis vermoedelijk minder op de voorgrond stond.

Conor McDonough, o.p. (University of Galway) sprak over het Iers college, één van een netwerk van Ierse priesterseminaries die zich na de ‘Tudor Conquest’ van het vaderland in katholiek Europa vestigden. Als centrum van Ierse cultuur stonden de dominicanen van dit college altijd wat in de schaduw bij hun franciscaanse medeballingen, maar hun klooster was wel een plek waar medebroeders uit de twee Ierse nationes – Gaelic-Iers en Anglo-Iers – een nieuwe identiteit smeedden, rond fides et patria.

Simon Francis Gaine, o.p. (Angelicum) toonde aan dat de achttiende-eeuwse theologische productie van het Engels college – uiteraard – thomistisch was, maar tegelijkertijd een opmerkelijke voorkeur voor historische en natuurwetenschappelijke onderwerpen aan de dag legde. Het roept de vraag op of dit klooster een centrum van katholieke verlichting genoemd kan worden.

Een bewogen kloosterleven

Zoals gezegd bracht de Franse Revolutie de dominicaanse aanwezigheid in Leuven niet definitief ten einde. Kristien Suenens (KADOC) sprak over de dominicanessen van Terbank, die daar in 1858 hun convent stichtten. Te midden van ultramontaans-liberale cultuurstrijd, en onder de voortdurende bemoeienissen van lekenweldoeners, kapitaalkrachtige ouders, aartsbisschoppen van Mechelen en ambitieuze stichteressen, was dit huis een plek waar de inrichting van vrouwelijk religieus leven fel bevochten werd.

Van contemplari naar contemplata aliis tradere: de pastorale traditie van de paters aan de Justus Lipsiusstraat - Ravenstraat was het onderwerp van Nils Roofthoofds onderhoudende presentatie. Leuven had de katholieke universiteit en een (eerst vrome, daarna seculariserende) Vlaamse stadsbevolking, maar kende ook een liberale burgerlijke bestuurselite, een socialistisch volksdeel en een Franstalig academisch publiek – dat laatste in elk geval tot aan de splitsing van de universiteit in de jaren zestig. Roofthoofd bracht allerlei vermoede en onvermoede realiteiten van dominicaans pastoraat in deze context voor het voetlicht.

Over distributionisme en casuïstiek

Niettemin eiste het intellectuele leven van de moderne dominicanen de meeste aandacht op. Drie sprekers belichtten Leuvense variaties van thomisme. Richard Finn, o.p. (Blackfriars) liet zien dat Leuven ook na de opheffing van het Engels college nog belangrijke invloed uitoefende op de Engelse dominicanen. De thomist Vincent McNabb kwam tijdens zijn studietijd in Leuven in de jaren 1890 op distributionistische gedachten, zij het wellicht meer door observatie van een geromantiseerd Vlaams platteland dan in de collegebanken. En zijn medebroeder Bede Jarrett deed aan de universiteit inspiratie op die later vrucht droeg in de oprichting van Blackfriars in Oxford.

Matthew Minerd (SS. Cyril and Methodius Seminary, Pittsburgh) sprak over de moraaltheoloog Benoît-Marie Merkelbach, wiens Summa theologiae moralis in de jaren 1930 een voorzichtige correctie op de gangbare benadering van Alfonsus de Liguori betekende. Geïnspireerd door Thomas ging Merkelbach uit van deugden in plaats van plichten of zonden, in een poging om de moraal uit zijn casuïstisch isolement te halen en te integreren in een bredere theologische visie.

Viliam Dóci, o.p. (Historisch Instituut van de Orde) en Brian Heffernan (KU Leuven/UCLouvain, en auteur van dit verslag) deden ten slotte een bescheiden poging de balans op te maken door zich af te vragen hoe zinvol het is om ‘dominicanen’ als categorie van historische analyse te gebruiken. Zoals dit seminarie aantoont, kan dat op allerlei manieren heel zinvol zijn, mits de categorie zelf gehistoriseerd wordt.

Auteur: Brian Heffernan