22ste zondag door het jaar

Onvolmaaktheden die in het dagelijkse leven voorkomen, staan in contrast met het volmaakte dat eigen is aan het heilige. De priester die omgaat met het heilige voert rituelen uit en om dit op een waardige manier te kunnen doen moet hij zich eerst ritueel reinigen. In het boek Exodus staan voorschriften voor de eerste hogepriester Aäron en zijn zonen: “Wanneer ze dienst gaan doen bij het altaar en de HEER een offer gaan brengen, moeten ze hun handen en hun voeten wassen, anders zullen ze sterven.”

Oorspronkelijk moesten alleen priesters de reinheidsgeboden opvolgen. De farizeeën hadden deze regels uitgebreid tot het ganse volk. Ze wilden hiermee de mensen heiligen. Het was niet direct hun bedoeling het de mensen lastig te maken, maar al die regels konden toch zwaar wegen. Voor de tijdgenoten van Jezus was reinheid een toestand die voortdurend bedreigd werd en die ze daarom angstvallig moesten beschermen.

In het jodendom van de eerste eeuw waren er meerdere stromingen: farizeeën, schriftgeleerden, sadduceeën, essenen, … Er werd dan ook stevig gedebatteerd en Jezus deed graag mee. Hij was al enkele keren in aanvaring gekomen met de farizeeën en schriftgeleerden. Als ze nu opmerkingen maken over ongewassen handen is dat een voortzetting van hun debat over de reinheidsgeboden. Jezus reageert heftig en noemt hen huichelaars. Een huichelaar is iemand die wat hij doet niet echt meent. Dit is niet helemaal het geval met de farizeeën. Ze zijn streng voor zichzelf en willen dat iedereen zich houdt aan hún regels.

In de Naardense Bijbel staat niet huichelaars, maar ‘oordeeloompje’. De vertaler, Pieter Oussoren heeft dit neologisme gesmeed om iemand te karakteriseren die wel degelijk is, maar steeds klaar staat met zijn oordeel. Tegen deze mentaliteit trekt Jezus van leer en Hij citeert Jesaja: “Wat ze onderwijzen zijn voorschriften van mensen.”

Hij gaat nog een stap verder. In de volgende verzen (die niet zijn opgenomen in de voorgeschreven lezing) zegt Jezus dat de farizeeën het gebod van God opzij zetten om hun overlevering in stand te houden, en Hij geeft een kras voorbeeld. De farizeeën moedigen mensen aan om hun bezit als offergave te schenken en zijn daardoor vrijgesteld van hun plicht om hun ouders te ondersteunen. Jezus verwijst naar de Wet van Mozes: “Eer je vader en je moeder.” Dit belangrijke gebod mag niet overwoekerd raken door allerlei regeltjes en achterpoortjes. Jezus voert hier een debat binnen het jodendom over wat reinheid echt is.

Na de tirade tegen de farizeeën richt Jezus zich tot de menigte met een lapidaire uitspraak: “Niets dat van buitenaf in de mens komt kan hem onrein maken, het zijn de dingen die uit de mens naar buiten komen die hem onrein maken.” Voor mensen die doordrongen waren van de tegenstelling rein/onrein moet dit wel een schok geweest zijn.

Als Hij terug thuis is met zijn leerlingen, vragen ze hem uitleg over de uitspraak die ze een kleine parabel noemen. (dit is ook niet opgenomen in de voorgeschreven lezing). Jezus reageert op de manier die regelmatig terugkeert in het Marcusevangelie: “Begrijpen ook jullie het dan nog niet?” Waarschijnlijk waren de leerlingen diep doordrongen van de populaire regels over reinheid die de farizeeën oplegden en was het voor hen evident dat je onrein kon worden door het aanraken van bloed of dode lichamen. Jezus had bij zijn tocht door Galilea een andere houding aangenomen tegenover onreinheid. Hij had een man met huidziekte aangeraakt en genezen. Hij had de vrouw die aan bloedverlies leed en de zoom van zijn mantel aanraakte, niet weggejaagd, maar vriendelijk toegesproken.

We mogen niet te snel denken dat wij beter zijn dan de tijdgenoten van Jezus, omdat we niet meer denken in termen van rein/onrein. Wij lopen vaak in een boog rond psychisch kwetsbare mensen. De voorzitter van de Vlaamse Vereniging voor psychiatrie schreef onlangs in een opinieartikel: “Dat psychisch kwetsbare mensen gevaarlijk zijn, is het hardnekkigste stigmatiserende misverstand over geestelijke gezondheidszorg.”

De Duitse exegeet Klaus Berger (1940-2020) heeft de revolutionaire houding van Jezus beschreven als een omslag van een defensieve naar een offensieve opvatting van zuiverheid. De farizeeën nemen een defensieve houding aan tegenover het onreine, ze vermijden elk risico. Vóór ze mensen ontmoeten willen ze eerst alle onreinheid verwijderen. De houding van Jezus staat hier diametraal tegenover, Hij neemt een offensieve houding aan en durft het risico aan om de zieke mens zonder omwegen echt te ontmoeten.

Berger legt verder uit wat deze offensieve zuiverheid/heiligheid is. De offensieve zuiverheid/heiligheid is een zuiverheid/heiligheid die niet geschonden en bedreigd wordt door onzuiverheid, het is geen passieve kwaliteit die je alleen maar moet behouden, die je alleen maar moet beschermen, die je alleen maar van vlekken moet vrijwaren. Integendeel, offensieve zuiverheid/heiligheid is een zuiverheid die zich overal verspreidt vanuit haar drager, die besmettelijk is, die het onzuivere zuiver kan maken!

De Zwitserse exegeet Daniel Marguerat noemt de omslag waarvoor Jezus in woord en daad pleitte een omslag van exclusieve zuiverheid naar inclusieve zuiverheid.

Ik vond de ideeën van Klaus Berger in het artikel “Écrire une Vie de Jésus aujourd’hui” van Daniel Marguerat (https://www.cairn.info/revue-etudes-2019-4-page-69.htm).

Fotocredit: iStock /photographer